Vincent van Gogh
Vincent van Gogh werkte op de begraafplaats van Pesse.
Toen er eind jaren ’50 van de vorige eeuw onderzoek werd gedaan naar Vincent van Gogh in Drenthe, had de auteur van het te verschijnen boek, Tralbaut, contact met Van der Sleen, journalist van de Drentse en Asser Courant. De vraag waar Vincent van Gogh de bekende tekening van het kerkhofje had gemaakt, was volgens Van der Sleen gemakkelijk te beantwoorden. Op de tekening was een kerktorentje te zien. Er was maar één plaats in Hoogeveen en omstreken waar je vanaf de begraafplaats een kerktorentje kon zien. Dat was bij de begraafplaats van Pesse. Het boek verscheen, de logica werd zelfs letterlijk opgenomen in het boek, en vanaf dat moment was de tekening zogenaamd gelocaliseerd. Nu wil het geval dat er niet één, maar twee plaatsen bij Hoogeveen zijn waar vanaf de begraafplaats een kerktorentje te zien is.
In Hollandscheveld was dat ook al zo in 1883, toen Vincent er rondliep. Over dat bezoek gingen ook nog twee overleveringen rond. Dus dat hij in Hollandscheveld aanwezig was geweest, dat lijdt geen twijfel. Meent van der Sluis was samen met Wout Dijk aan het werk met een nieuw boek over Vincent in Drenthe. Meent betrok Albert Metselaar erbij, die volop bezig was met onderzoek rondom het begrafeniswezen in Hoogeveen en omstreken. Toen aan de hand van bronnenonderzoek duidelijk was geworden dat Vincent niet in Pesse, maar in Hollandscheveld de tekening gemaakt had, was er een groot probleem: in de logica rondom een hele serie andere tekeningen en schilderijen van Vincent van Gogh, wilde Wout Dijk Vincent een wandeling laten maken van Hoogeveen naar Pesse, en daar vervolgens al die ontraceerbare werken plaatsen. Alsof Vincent, die in zijn brieven melding maakte van talloze wandelingen en wandelroutes door Hoogeveen, niet verder was gekomen in de weken die hij hier was! Kortom, de boodschap was niet welkom. Vincents tekening moest vanwege andere belangen in Pesse worden geplaatst, en zo kregen al die andere werken op papier een schijn van zekerheid.
Misschien is Vincent ook wel in Pesse geweest. De kans is groot, want hij hield nu eenmaal van begraafplaatsen, en die van Pesse lag aan een van de routes waar hij vast heeft gelopen. Maar de tekening is daar absoluut niet gemaakt. Feiten spreken dat tegen. De ene mythe leek zo opgelost. Maar het ‘standaardwerk’, dat had het tenminste moeten worden, wilde de feiten niet opnemen. Meent van der Sluis stond open voor correctie van het al afgewerkte manuscript. We maakten een afspraak om de feiten te controleren. Die nacht stierf hij. Wout Dijk liet de tekst bij het oude. En schiep daarmee tal van nieuwe mythen. Het ‘standaardwerk’ over Van Gogh in Drenthe van Wout Dijk en Meent van der Sluis laat ten noorden van Hoogeveen overal tekeningen en schilderijen plaatsen, aan een route van Hoogeveen naar Zwartschaap, en vandaar over Pesse terug naar Hoogeveen, die op tal van andere plaatsen in en rond Hoogeveen geschilderd of getekend kunnen zijn. We weten gewoon niet waar dat was.
De afbeeldingen geven te weinig exacte informatie om plaatsing mogelijk te maken, in tegenstelling tot die van het kerkhofje. We doen er goed aan dat maar gewoon te vertellen. Wie wil er nu onder valse voorwendselen naar een plaats worden geleid, waarvan hij later hoort dat de kans klein is dat het de juiste plaats was? Maar twijfel was voor de auteurs niet meer mogelijk, wat er ook met redeneringen op basis van gezond verstand tegen in werd gebracht. Hoe dan ook, de begraafplaats van Hollandscheveld kreeg in 2005 een monumentje. Een klein teken van aanwezigheid van een groot mens.
Vincent van Gogh woonde aan de Kerkstraat.
Wout Dijk en Meent van der Sluis brachten dit met prachtige artikelen in het Nieuwsblad van het Noorden. O, die domme gemeente Hoogeveen, dat die het originele Van Goghhuis af hadden laten breken. Nu was er nog maar één van Goghhuis over, namelijk dat van Nieuw-Amsterdam. En daar kon dus mooi een sloot subsidie naar toe. Een geluk bij een ongeluk. Tijdens de discussies die er toen ook al waren met de beide auteurs, werd het duidelijk dat er geen mogelijkheid was tot open gesprekken. De standpunten lagen muurvast, wat je ook inbracht. Was het misschien zo dat de hang naar subsidie voor het ene huis, het praten over het andere huis bijna onmogelijk maakte? Twee Van Gogh-huizen in Drenthe, die zich beiden wilden ontwikkelen. Was er dan nog wel een kans op veel geld voor Nieuw-Amsterdam?
Hoe dan ook, Vincent van Gogh was op zaterdag 15 september 1883 in het Hollandscheveld, en schilderde daar de begraafplaats aan de Kerkhoflaan. Dit werd duidelijk nadat alle relevante gegevens hieromtrent werden gewogen. Een schier onoverzichtelijke berg informatie werd handzaam samengevat in een doorslaggevend overzichtje. Daarin werd van alle belangrijke items aangegeven of ze wel of niet voor de kerkhoven van Pesse en Hollandscheveld van toepassing waren. Iedereen kon daarin aflezen dat Vincent het bewuste kerkhofje alleen in Hollandscheveld getekend kon hebben, omdat in Pesse de gegevens niet klopten. Ten aanzien van de vraag waar Vincent van Gogh in Hoogeveen woonde, toen hij in september 1883 in Drenthe aankwam, is een nog veel grotere berg informatie voor handen. Centraal staat daarin het twistpunt of hij nu wel of niet in een woning aan de Toldijk verbleef (nu Pesserstraat 24), of dat Vincent in een inmiddels afgebroken pand aan de Grote Kerkstraat onderdak had gevonden. Aanvankelijk speelde daarbij dat het niet duidelijk was waar Vincents kostbaas woonde, Albertus Hartsuiker.
Later kwam uit het archief van de gemeente Hoogeveen de schriftelijke aanvraag voor een tapvergunning van zijn vrouw Catharina Beukema tevoorschijn. Daarin lezen we: “Geeft met verschuldigde eerbied te kennen Catharina Beukema tapster te Hoogeveen dat zij na 1 mei 1882 met de verkoop van sterke drank in het klein wenst voort te gaan; dat zij dat bedrijf wenst uit te oefenen in het thans door haar bewoonde perceel gemerkt wijk B no. 446 en wel in de gelagkamer; dat zij op 1 mei 1881 reeds zonder strijd met wet of verordening in de localiteit, waarvoor zij vergunning aanvraagt, sterke drank verkocht…” Het was een vondst van Johan Valk. Catharina Beukema noemt als huisgenoot, ouder dan 16 jaar (informatie die nodig was om in het kader van de toen nieuwe drankwet een vergunning te geven): “Haar echtgenoot Albertus Hartsuiker, van beroep arbeider bij de Spoorweg Maatschappij.” Opvolger in de tapperij aan de Toldijk werd Albertus Oets. Deze vroeg in een brief van 13 februari 1886 een drankvergunning aan bij de gemeente Hoogeveen. Uit deze brief blijkt dat op die datum het pand nog steeds werd bewoond door Albertus Hartsuiker en zijn vrouw Catharina Beukema, net zoals ze dit in 1881 en 1882 hadden gedaan, en dat het echtpaar voornemens was om het pand per 1 mei 1886 te verlaten.
Met deze stukken in de hand, kon hard worden gemaakt dat Albertus Hartsuiker, kostbaas van Vincent van Gogh, in september 1883 in het pand aan de Toldijk had gewoond, nu Pesserstraat no. 24. Dit wordt nog ondersteund door akten van de burgerlijke stand, waarin Albertus Hartsuiker optrad als getuige, in veel gevallen als de buurman, van iemand die in de omgeving van de Toldijk woonde. De discussie verlegde zich toen naar de vraag of Vincent misschien in het pand Grote Kerkstraat 51 had gewoond in kamers, die Albertus Hartsuiker gehuurd had van Albert Klaas Koster, de eigenaar van het pand. Er zou sprake zijn van een ‘huurbeding’ in een van de akten. Dit ‘huurbeding’ blijkt echter in dit geval niets te zeggen. Er was gericht onderzoek nodig aan de hand van alle items die Vincent van Gogh zelf naar voren bracht, in zijn brieven aan zijn broer Theo. Feiten waaraan zijn logement voldeed, en waaraan de ware woning herkenbaar zou zijn. Deze items c.q. feiten zijn:
1. Het pand stond ‘vlak bij het station’.
2. In het logement was een grote gelagkamer.
3. Vanuit de gelagkamer was een veld te zien, door een ‘spoorwegraampje’.
4. Bij het logement was een stal.
5. Er was een schuur bij het logement.
6. Er was een tuin bij het logement.
7. Vincent sliep op een hoekje van de zolder.
8. Vincent kreeg waarschijnlijk een achterzolder als werkplaats.
9. Op de woonzolder zat als verlichting een dakpan.
10. Er was een mogelijkheid om meer licht te maken.
11. Het was een boerenlogement.
12. Het was dus duidelijk een logement.
13. Als adres gaf Vincent op: A. Hartsuiker.
Waar een pand aan de beschrijving voldeed, kreeg dit een plus, waar dit niet voldeed een minnetje. Waar informatie ontbrak of onduidelijk bleek, werd een vraagteken genoteerd. We komen op basis van voorgaande feiten tot het volgende schema:
WAAR WOONDE VINCENT VAN GOGH IN SEPTEMBER 1883?
VINCENT TEKENDE EN SCHILDERDE TAL VAN PLEKKEN TUSSEN ZWARTSCHAAP EN PESSE
Dat zou je denken ja, tenminste als je ziet wat daarover gepubliceerd is. In het Van Gogh-jaar 2003 zijn er in de regionale pers diverse artikelen verschenen over Vincent van Gogh in Drenthe. Tevens verschenen er boeken en brochures over dit onderwerp, met inbegrip van te volgen routes en gedetailleerde kaarten. Dit onder meer bij uitgeverij Boon te Groningen. Helaas is het er voor de Van Gogh-liefhebber niet duidelijker op geworden. Het onderzoek dat tot resultaat had dat Vincents kerkhof niet in Pesse was, en zijn logeeradres duidelijk wel aan de Pesserstraat, is gestart op verzoek van Meent van der Sluis, en afgerond na zijn overlijden. De uitkomsten daarvan zijn zodanig, dat we moeten constateren dat de grote studie van Meent van der Sluis en Wout Dijk voor alles wat Hoogeveen en omgeving betreft herzien zou moeten worden.
Dit is althans de mening van de werkgroep die het Van Gogh-jaar in Hoogeveen met activiteiten begeleidde. In die werkgroep hadden zitting: de Gemeente Hoogeveen, het Museum de 5000 Morgen, het Informatiecentrum Geschiedenis Hollandscheveld en omstreken, de Hoogeveense VVV, Lanting Reizen en de eigenaren-beheerders van het Hoogeveense Van Gogh-huis. Kleine aanpassingen van de bij Boon gepubliceerde studie lijken niet mogelijk, omdat de in elkaar overlopende redeneringen steeds weer vastzitten op de vraag waar Vincent woonde in Hoogeveen, en welk kerkhof hij schilderde.
Het gevolg is dat de door uitgeverij Boon gepubliceerde routekaarten en boekjes de lezers onbedoeld op het verkeerde been zetten. Want de Van Gogh-liefhebber wordt naar plaatsen gestuurd waar hij misschien ook wel is geweest, maar waarvan niets met zekerheid te zeggen is en waarvan zeker niets aantoonbaar is op basis van zijn brieven of ander feitelijk documentatiemateriaal. In tegenstelling tot de studie van Van der Sluis en Dijk hebben we op basis van overtuigend bewijsmateriaal gemeend te moeten kiezen voor het Hoogeveense Van Gogh-huis als logeerplaats, en het kerkhof van Hollandscheveld als plaats van het kerkhof. Dit heeft voor leken zoveel onvermoede gevolgen, dat we gemeend hebben u hierop te moeten wijzen. U mag natuurlijk gerust alle plaatsen in en rond Hoogeveen bezoeken die uitgeverij Boon uit Groningen via de boekjes en kaarten van Van der Sluis en Dijk aangeeft, maar u weet nu in ieder geval dat de tocht u niet dichter bij Vincent van Gogh brengt. Enkel bij een achterhaald onderzoek.
Er zijn drie plaatsen in Hoogeveen waar Vincent met zekerheid is geweest, en die u met zekerheid kunt bezoeken
met het gevoel van hier stond hij, hier keek hij, hier schreef hij of schreef hij over. Als u op de oude Hoogeveense begraafplaats staat, bij de ‘bult’, de grafkelder met bomen erop van de Van Holthe tot Echtens, en u kijkt naar het zuiden, dan staat u op zo’n punt. Daar zag Vincent in 1883 een kist per bok naar de begraafplaats gebracht worden. Hij was onder de indruk van wat hij zag. En u kunt naar de begraafplaats van Hollandscheveld gaan, naar het monumentje dat daar voor hem staat. Ingang Kerkhoflaan, begraafplaats op, 1e grote pad rechts, het middenpad, doorlopen tot de boom en u staat er bij. U kunt natuurlijk ook eens een rondleiding vragen door het Van Goghhuis aan de Pesserstraat.
Links zien we een schets van de woning aan de Pesserstraat, zoals we deze terug vinden op een bouwtekening uit 1912, waarbij gegevens uit dit onderzoek zijn toegevoegd. Bij 1 zien we de grote gelagkamer, die zoals we zagen over de gehele breedte van de woning langs de voorgevel liep. Bij 2 zien we twee woonkeukens. Bij a zien we de bedsteden. De b’s slaan op de watervoorziening. De ronde is een welput de andere een regenton. De grote houten schuur zal onderverdeeld zijn geweest in diverse ruimten. In de grote schuur werden bij c de gebinten ingetekend. De houten schuur was latere bewoners te groot. In 1912 werd hij afgebroken en verkort opnieuw opgebouwd in steen. De onderbroken lijn geeft aan waar we momenteel de buitenmuur zien. Als Vincent van Gogh in dit pand op de achterzolder gewerkt heeft, dan is dat dus in de huidige situatie buiten het pand, in de open lucht!
@Albert Metselaar.
Noot van de webmaster: Op 12 september 2020 staat in een krantenbericht in het DVHN dat na nieuw onderzoek is komen vast te staan dat van Gogh wel degelijk een tekening heeft gemaakt van het kerkhof in Pesse. In hetzelfde artikel staat ook : Er bestaan veel verhalen en aannames over waar de wereldberoemde schilder in zijn Drentse periode van 11 september tot 5 december 1883 verbleef. ,,We hebben de feiten van de mythen proberen te scheiden. Al is niet iedereen het met onze conclusies eens”, vertelt Annemiek Krens, hoofdconservator van het Drents Museum.