De geschiedenis van de Grote Kerk
Een deel van de tekst is van dhr. J.H.Meier
Met enkele aanvullingen en nieuwe inzichten naar aanleiding van een onderzoek door Albert Metselaar.
Verder nog enkele ingezonden artikelen van Nederlanders vanuit Canada en Amerika.
In de loop der eeuwen zijn er heel wat stormen over de Grote Kerk aan de Grote Kerkstraat 40 te Hoogeveen heen gegaan.
De familie van Echten heeft een nadrukkelijke rol gespeeld bij de ontwikkeling van de kerk.
Het was in de 17e eeuw gebruikelijk, dat men bouwde met bouwvormen uit de Italiaanse en Franse Renaissance.
Eén van die vormen was de “centraalbouw”. Kenmerk daarvan was een gebouw met een ronde, achthoekige of kruisvormige plattegrond. Veelal stond midden op de koepel, of op de kruising van de daken een klokkentorentje. Dat is bijvoorbeeld nog te zien op de Nieuwe Kerk in Groningen, de Grote Kerk in Coevorden en de Noorderkerk te Amsterdam.
De Grote Kerk van Hoogeveen ligt midden op een vierkant of rechthoekig kerkhof, dat aan de vier kanten toegangen heeft. De bouw van de kerk liep vanaf 1651 niet zo voorspoedig. Alle fondsen die ter beschikking waren, werden in het bouwwerk gestoken, zelfs de “armenpenning”. In 1660 ontbraken de vloer en de ramen nog en noemde men de kerk een “waar duivenhok”. Pas in 1664 was hij in enigszins bruikbaar. De kerk bood plaats aan ± 500 personen.
De preekstoel stond aan een schuine zijde, tussen 2 kruisarmen aan de zuidoostzijde. Rondom de preekstoel was een doophek aangebracht.
Overzicht uit de krant van 1970. Hierin werden de kerken uit de 17e eeuw van Hoogeveen, Coevorden en Groningen duidelijk met elkaar vergeleken.
Met dank aan Anje Boer-de Boer
Uit de archieven weten we dat er in 1663 150 lidmaten waren.
De bevolking van Hoogeveen groeide en daarom moest de kerk in 1776 worden vergroot. Hoe het gebouw er toen uit kwam te zien, weten we niet.
In 1801 werd de kerk nogmaals vergroot. Eerst aan de noordzijde en kort daarna aan de zuidzijde. Dit is met een gedenksteen aangegeven. Op een grote steen aan de oostzijde van de kerk staat “Voor de derde maal vergroot. De eerste steen gelegd door de Hoofd en mededirecteuren de Heeren R.O. Van Holten, Heer Van Echten, Heer Warmels, H.A. Koster, Mr. A. Steenbergen, W. de Jonge, Den XII mei MDCCCIV912” (12 mei 1804).
Hendrik Casper Dekker heeft in 1804 de zonnewijzer aangebracht, boven de ingang aan de Van Echtenstraat (zuidzijde kerk).
De bevolking bleef maar groeien en daarom werd er in 1890 aan de kerk een predikantenkamer (aan de oostkant) vastgeplakt. Dat dit een slecht gefundeerd gebouwtje was, bleek tijdens de restauratie van de kerk in 1968. Tijdens de werkzaamheden aan de riolering zakte het plotseling in elkaar. Je kunt aan de oostzijde van de kerk nog zien, dat het er gestaan heeft.
Ook kwamen de oorspronkelijke kleuren van het orgel en de kansel tevoorschijn. Ze bleken mahonierood te zijn geweest. Tegenwoordig is alles zo goed mogelijk in de oorspronkelijke kleuren teruggebracht. De gipsen beelden, die het orgel sieren, stellen “Geloof, Hoop en Liefde” voor.
Het orgel werd in 1843 gebouwd door J.C. Schreur en Zn. uit Zwolle. Het had oorspronkelijk 20 stemmen en een aangehangen pedaal. Erg best was het niet, want in 1861 werd het bedrijf P. van Oekele en Zn. gevraagd het orgel te vergroten en er een “vrij pedaal” met 5 stemmen aan te maken. Omdat het mechaniek door vele “restauraties” niet meer in de oorspronkelijke staat was te brengen, werd dit geheel vernieuwd. Ook werden toen tongwerkkoppen uit dezelfde bouwperiode gebruikt, omdat de oorspronkelijke koppen onherstelbaar waren vernield.
Het is verder nog bijzonder, dat de trommel van de trommelslager in de kerk hangt (onder de orgelgalerij). De bevolking werd – vanaf het begin van de stichting van Hoogeveen en de kerk – elke zondag opgetrommeld om naar de kerk te gaan. Tot 1973 was dit een vaste trommelslager. De laatste vaste trommelslager was Obe Lemstra (1952-1959 en 1960-1973). Tegenwoordig wordt er alleen nog getrommeld bij speciale diensten, concerten, optreden van koren en dergelijke.
Trommelslager Lemstra
De klokken in de toren van de kerk zijn gegoten door de beroemde klokkengieters F. en P. Hemony te Zutphen.
De grootste klok (doorsnede 47 cm) stamt uit 1649 en de andere (doorsnede 42 cm) uit 1680. Ze hebben prachtige randversieringen. In de tweede wereldoorlog haalden de Duitsers de klokken uit de kerk en brachten ze naar Duitsland. Daar moesten ze waarschijnlijk omgesmolten worden tot munitie. Dit is gelukkig niet gebeurd. Na de oorlog konden ze weer opgespoord en teruggehaald worden.
In 1975 kwam de rouwkas van Johan van Echten weer in de kerk, na 180 jaar te zijn weggeweest. Het is een groot wapenbord, gemaakt ter herinnering aan Johan baron van Echten tot Echten, die leefde van 1680 tot 1757. Toen Johan van Echten hier in de kerk werd begraven, werd de rouwkas er opgehangen. Van Echten werd begraven in de (nog aanwezige) grafkelder – voor de preekstoel.
In de Franse tijd werd ook in Hoogeveen, het “Vrijheid, Gelijkheid en Broederschap” ingevoerd. Toen werd het wapenbord in veiligheid gebracht op huize Echten. Door de familie Van Holthe tot Echten is het in 1975 weer terug gegeven aan de kerk. Het heeft een plaats gevonden aan de noordermuur, boven de plaats waar eeuwenlang de Van Echtensbank stond. De Van Echtensbank heeft men na de restauratie van 1968 ook weer in de kerk geplaatst.
Centraal op de rouwkas is het familiewapen van de Van Echtens. Links en rechts bevinden zich twee keer acht kleinere wapenschilden, zogenaamde kwartieren. Deze geven de afstamming van Johan van Echten aan. Links zijn de kwartieren Van Echten, Boetselaer, Bentinck, Hagel, Waterman, Schenck, Ittersum en Keppel. Rechts zijn de kwartieren van Hardenbroek, Roede, Heerjansdam, Van der Eeden, Houmen, Diest, Schoonhoven en Borre.
Johan van Echten, een kleinzoon van de stichter van Hoogeveen, volgde een militaire loopbaan. Hij was achtereenvolgens luitenant te paard, ritmeester, kolonel, brigadier, generaal-majoor en luitenant-generaal.
De monumentale herinnering uit de achttiende eeuw komt in het kerkgebouw goed tot zijn recht. Het is op zichzelf een monument, dat nauw verbonden is met de stichters van Hoogeveen en van de kerk.
Er zijn dus historische gronden om de kerk in Hoogeveen met de nodige eerbied te bezien en te behandelen. Maar er zijn ook andere motieven, die dit bouwwerk tot een monument maken.
Hierbij kan het woord “monument” een misverstand veroorzaken. Het doet vooral denken aan “gedenkteken” of “herinneringsteken”. Het begrip monument is in veel gedachten verbonden met roemrijk verleden, met rijkdom en macht van de kerk en staat. Zelden wordt bij “monument” gedacht aan begrippen als bescheidenheid, soberheid, eenvoud of dienstbaarheid. Wanneer men alleen redeneert vanuit romantische gevoelens dan wil de één dit en de ander dat bewaren. Wie “modern” denkt, wil alleen maar vooruitzien en al het oude doen verdwijnen; eenvoudig, omdat het oud is en afgedaan heeft. Bij het beoordelen van al of niet handhaven of restaureren van oude voortbrengselen van bouwkunst moeten er dus wel objectievere maatstaven vastgesteld worden. Anders verzeil je in een hopeloze strijd van voor of tegens. De volgende grondwaarden waarom oude bouwwerken bewaard moeten blijven, kunnen gebruikt worden:
- Kunstwaarde
- Oudheidskundige waarde
- Herinneringswaarde
- De gebruikswaarde voor onze tijd
- De Kunstwaarde.
De kunstwaarde van de Grote Kerk is misschien niet zo heel groot. Zeker niet als je het vergelijkt met een rijk en in fraaie verhoudingen versierd koninklijk paleis op de Dam te Amsterdam. Maar bezien binnen de grenzen van onze provincie is de kunstwaarde toch wel behoorlijk groot. Ook ten opzichte van gotische kerken als die van Diever of Roden is dit gebouw zeker van “tweede orde”.
(De foto van het interieur is gemaakt door Nico Beckers.)
Als voorbeeld van een ruim uitgebouwde driebeukige hallenkerk is het bouwwerk wel bijzonder. Zèker als eindfase van een langere bouwgeschiedenis (1651-1804).
- De oudheidkundige waarde.
Na de inleidende beschouwing over de oorspronkelijke kruisvorm is het duidelijk dat hier sprake is van een oudheidkundige waarde. Een bouwwerk met een bewogen bouwgeschiedenis is een monument van historische en kunsthistorische waarde.
- Herinneringswaarde.
Vaak lijkt deze waarde van gering belang. Een kerk is altijd een zekere historische reliek. Dit is een gevoelswaarde die uiteraard in eerste instantie voor de christengemeente geldt. Maar als je zou proberen de kerk af te breken dan zal blijken dat vele, zich niet christelijk noemende mensen, hevig zullen protesteren.
- Gebruikswaarde.
Bepalend voor de gebruikswaarde van de kerk is de eredienst. En wat blijkt? De kerk in Hoogeveen is nog steeds zeer bruikbaar voor het doel waarvoor zij is gebouwd en uitgebreid: het vieren van de eredienst in woord en sacrament. Het zal dus duidelijk zijn, dat het alle moeite loont onze kerk met nieuwe ogen te bekijken. Namelijk als een monument van geschiedenis en kunst.
Zorgvuldig behoeden de kerkvoogdij en de overheden de kerk voor verder verval. Het is een werk dat met vreugde gedaan mag worden, als een lofoffer van de gemeente van Christus.
Alle kleurenfoto’s zijn van J.H.Meier
In 1967 heeft er een grote renovatie plaatsgevonden van de Grote Kerk. Hieronder vind je in een fotoalbum met veel foto’s van de restauratie. Klik op het album om de foto’s te bekijken.
Aanvulling naar aanleiding van nieuw onderzoek door Albert Metselaar.
De oudste geschiedenis van de kerk en de geschiedenis van de begraafplaatsen:
Na een periode van samenkomen in schuren, op de deel en in de open lucht, kwam er een kerk in Hoogeveen. Er was wel een wens daartoe, maar geen geld. Hoe we van weinig inkomsten en veel creativiteit en inzet samen – met steun van collectes overal in Nederland – uiteindelijk aan een prachtige kerk kwamen. Die we ook weer afbraken, toen ze te klein bleek.
Door op onderstaande foto te klikken wordt een pdf-bestand geopend met een uitgebreide beschrijving van ‘De Kruiskerk van ’t veen’.
In en rond de Grote Kerk vinden we de oudste begraafplaats van Hoogeveen. De doden rusten er in de verwachting van een opstanding. Door op onderstaande foto te klikken wordt een pdf-bestand geopend met een uitgebreide beschrijving van “De begraafplaats in en rond de Grote Kerk”.
We moeten ons diep schamen over de manier waarop we zijn omgegaan met onze Joodse medemens. Zelfs de doden lieten we niet met rust, toen de levenden geen tegengas meer konden geven. Door op onderstaande foto te klikken opent zich een pdf-bestand met een uitgebreide beschrijving van “De Joodse dodenakker”.
Langzamerhand groeide de Grote Kerk vanuit de Kruiskerk van 1652. Een belangrijke tussenstap daarbij was de verbouwing van 1766. Er ontstond toen een kerk, zoals we ons nog nauwelijks voor kunnen stellen. Die kerk verdween weer in 1801 en 1804. We gaan hier terug naar de kerk van 1766. Door op onderstaande foto te klikken wordt een pdf-bestand geopend met een uitgebreide beschrijving van “De vergrote kerk uit de jaren 1766-1801”.
De kerk uit de periode 1766-1801, met ingetekend de banken,
genummerd en wel, klaar om te verhuren.
Het verhaal over dominee De Vriese. Hij werd in 1711 predikant van de Grote Kerk in Hoogeveen.
Bron: Hervormd Hoogeveen (14 augustus 1998). Klik op de foto voor een vergroting
Het graf van luitenant Johan baron van Echten tot Echten in de Grote Kerk
Bron: Hervormd Hoogeveen (14 augustus 1998) Klik op de foto voor een vergroting
Info over de graven in de kerk
Bijgesloten is een kopie van een manuscript van mijn bet-overgrootvader met aanvullende info over de kerk. Het is een document uit de 19e eeuw en gaat terug naar de 17e eeuw. Het komt uit 1799 en bevat info over de graven in de kerk.
Met vriendelijke groet,
Arnold Warmels
Tennessee USA
Hoogeveensche Karkgaank
Wanneer de trom de roffel slat,
Staat ze reeds allen kloar
en weldra is het Karkepad
zwart van de menschenschoar.
De tromme slat de moate veur
de lange pelgrimsrij.
De vrumd’ling schof mit mengte deur
de dichte drom veurbij.
De dokter en de Burgevoar,
loopter met steile rug
De stroom schof schoef’lend in elkoar
bij Kruis- of Karkstroatbrug.
Men deinkt: Wat hebt ze veul gemeen
als ‘t volk te zamen giet.
Is ‘t neudig dat in Hoogeveen
meer dan ien karke stiet?
De trommelslager onverstoord
lup doar en dut zien plicht.
“Goatnoar de kark’en heurt het Woord,
en zuukt het Hooger Licht”.
En op de moat, deur de boomen stroalt,
Mak ‘t harte licht en kloar.
Hoe menigmoal hebt zij de gaank
der tromme mit emaakt?
Hoe in Gods Huuus heur leven laank
de troost van ‘t Woord esmaakt?
Niet al, wat bleef uut olde tied
is altied mooi en goed,
Moar as de trom mit ‘volk op giet,
bin ik ien mit disse stoet!
Egbert Naber
Dit gedicht is beslist niet geschreven door A.R. Strijker (mijn vader), zoals wordt beweerd door Arend Victorie. (hieronder)
Het is een gedicht, dat begin 20e eeuw is geschreven door Egbert Naber. Als mijn informatie klopt, dan hangt een kopie van dit gedicht, ingelijst en voorzien van een zwart/wit tekening in de Grote kerk aan de Kerkstraat.
Met dank aan Greet Blokzijl.
Veur zowied mij bekend is, is dit ooit emaakt deur A.R.Strijker, Albert Strieker, noe overleden. Echt bliede bin ik der niet mit, want het hef nogal wat dwangriem, waorbij dingen riemend emaakt bint mit een Drents dat gieniene preut en zo. Maor het hef wel weer fans, umdat der toentertied weinig was op dit gebied.
Arend Victorie
‘t Oogeveine
Onderstaand verhaal werd ingezonden door Hank Vos (op 27 december 2007)
It was with great interest, I read the introduction about the “Grote Hervormde Kerk”in Hoogeveen. I grew up in Hoogeveen and we lived on the corner of the “Van Echten Straat”and the” Jacob Helema Straat”, right across from the “Grote Hervormde Kerk. My Dutch is still reasonable good. However I feel more secure by writing in English.
I left the Netherlands in 1948. First for an almost two year stint in Indonesia and after I came back I was only in the Netherlands for six weeks before leaving for Canada. My wife does not speak Dutch so I am quite rusty in “the tale des Vaderlands”. Mr Buisman, my “Nederlandse taal leraar”at the “Christelijke H.B.S. would be very upset if he would read my Dutch now. Also my post secondary education was of course in English. Enough excuses, so I better continue. I believe the house we lived in has been torn down to make room for some other purposes. However I have some interesting memories about the church.
All of those happened during the war years during the German occupation. My father was on the list to be arrested by the German occupying forces. One night they came and they placed ladders against our house so they would be able to get my dad in a second floor bed-room. However he wasn’t there. Guess where he was? He was asleep underneath the pews (banken) of the “Hervormde kerk” across the road. We were friends of the “koster”and it had all be arranged with him. From that day on he slept most nights in the Hervormde kerk. Also, after I had become seventeen years of age and it was thought, that it would be better that I also made my bedroom underneath the pews of the church.
The second story is a nicer one. There was a prayer service, during the week in the evening, at the church. The church was full of people. We still had a hidden radio in our house and my dad was listening to it. He heard on the news that the Germans had capitulated and surrendered.
My dad thought, that the people, meeting at the church, praying for peace, should be informed, that their prayers had been answered and that the war was over in the West. So he wrote a note for the minister to inform him. He gave the note to me and I walked during the service down the center isle of the packed church to deliver the note to the minister so he could inform the congregation, that their prayers had been answered. I seem to remember, that after the note was read the congregation stood up and sang the National Anthem.
An other story I have about the church is sort of different. Te Germans for on reason or another had started digging “Fox Holes” on the South-side of the church. I don’t know anymore what they were called in Dutch. In German I believe, they are called “Deckungs Löcher”.In Indonesia we used to call them “!!!!!!!! natte gaten in the grond.” While they were digging they encountered many human skeletons, so that particular side of the lawn of the church must at one time been a burial ground. Maybe the North-side also.
I also remember the beautiful fence around the church with the nice pillars at the gate and the”Linden Trees” called “Het Allee”.
Hank Vos.
Bovenstaande 2 foto’s zijn ingezonden door N. Stoffers. Op de eerste foto staat de Nederlands Hervormde Kerk, gezien vanaf de van Echtenstraat. Op de onderste foto staat de pastorie van de Nederlands Hervormde Kerk aan de Kerkstraat, achter de kerk
Mooie winterse foto van de Grote Kerk, ingezonden door dhr. Piet Henstra (Kerst 2010)